دینی

هنگامی که فرانسوا میتران در سال ۱۹۸۱ میلادی زمام امور فرانسه را بر عهده گرفت، ازمصر تقاضا شد تا جسد مومیایی شده فرعون را برای برخی آزمایش ها و تحقیقات از مصر به فرانسه منتقل کند.

جسد فرعون به مکانی با شرایط خاص در مرکز آثار فرانسه انتقال داده شد تا بزرگترین دانشمندان باستان شناس به همراه بهترین جراحان و کالبد شکافان فرانسه، آزمایشات خود را بر روی این جسد و کشف اسرار متعلق به آن شروع کنند.

رئیس این گروه تحقیق و ترمیم جسد یکی از بزرگترین دانشمندان فرانسه به نام پروفسور موریس بوکای بود، او بر خلاف سایرین که قصد ترمیم جسد داشتند، در صدد کشف راز و چگونگی مرگ این فرعون بود.

تحقیقات پروفسور بوکای همچنان ادامه داشت تا اینکه در ساعات پایانی شب نتایج نهایی ظاهر شد بقایای نمکی که پس از ساعت ها تحقیق بر حسد فرعون کشف شد دال بر این بود که او در دریا غرق شده و مرده است و پس از خارج کردن جسد او در دریا غرق شده و مرده است و پس از خارج کردن جسد او از دریا برای حفظ جسد، آن را مومیایی کرده اند. اما مسئله غریب و آنچه باعث تعجب بیش از حد پروفسور بوکای شده بود این مسئله بود که چگونه این جسد سالم تر از سایر اجساد، باقی مانده در حالی که این جسد از دریا بیرون کشیده شده است.

حیرت و سردرگمی پروفسور دوچندان شد وقتی دید نتیجه تحقیق کاملا مطابق با نظر مسلمانان در مورد غرق شدن فرعون است و از خود سئوال می کرد که چگونه این امر ممکن است با توجه به اینکه این مومیایی در سال ۱۸۹۸ میلادی و تقریبا در حدود ۲۰۰ سال قبل کشف شده است، در حالی که قرآن مسلمانان قبل از ۱۴۰۰ سال پیدا شده است؟!

چگونه با عقل جور در می آید در حالی که نه عرب و نه هیج انسان دیگری از مومیایی شدن فراعنه توسط مصریان قدیم آگاهی نداشته و زمان زیادی از کشف این مسئله نمی گذرد؟!

و آیا ممکن است محمد(ص) هزار سال قبل از این قضیه خبر داشته؟ پروفسور موریس بوکای تورات و انجیل را بررسی کرد اما هیچ ذکری از نجات جسد فرعون به میان نیاورده بودند.

پس از اتمام تحقیق و ترمیم جسد فرعون، آن را به مصر بازگرداندند ولی موریس بوکای خاطرش آرام نگرفت تا این که تصمیم به سفر کشورهای اسلامی گرفت تا از صحت خبر ذر مورد ذکر نجات جسد فرعون توسط قرآن اطمینان حاصل کند. یکی از مسلمانان قرآن را باز کرد و آیه ۹۲ سوره یونس را برای او تلاوت نمود.

این آیه او را بسیار تحت تاثیر قرار داد و لرزه بر اندام او انداخت و با صدای بلند فریاد زد: من به اسلام داخل شدم و به این قرآن ایمان آوردم، موریس بوکای با تغییرات بسیاری در فکر و اندیشه و آیین به فرانسه بازگشت و ده ها سال در مورد تطابق حقائق علمی کشف شده در عصر جدید با آیه های قرآن تحقیق کرد و حتی یک مورد از آیات قرآن را نیافت که با حقایق ثابت علمی تناقض داشته باشد. و بر ایمان او به کلام الله جل جلاله افزوده شد ( لایاتیه الباطل من بین یدیه و لا من خلفه تنریل من حکیم حمید).

فالیوم ننجیک ببدنک لتکون لمن خلفک ءایه و ان کثیرا من الناس عن ءایتنا لغفلون/۹۲-یونس

ضرورت تدبر در قرآن

"أَفَلاَ يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِندِ غَيْرِ اللّهِ لَوَجَدُواْ فِيهِ اخْتِلاَفًا كَثِيرًا"

چرا در معانی قرآن تدبر نمی کنند؟ در حالی که اگر این قرآن، از طرف غیر خدا بود قطعاً اختلاف های بسیاری در آن می یافتند. (نساء، آیه 82)

از تهمت هایی که به پیامبر اسلام می زدند، این بود که قرآن را شخص دیگری به محمد (ص) یاد داده است: *یعلمه بشر*[1] این آیه در پاسخ آنان نازل شده است.

معمولاً در نوع سخنان و نوشته های افراد بشر در دراز مدت تغییر، تکامل و تضاد پیش می آید. اما این که قرآن در طول 23 سال نزول، در شرایط گوناگون جنگ و صلح، غربت و شهرت، قوت و ضعف و در فراز و نشیب های زمان آن هم از زبان شخصی درس نخوانده، بدون هیچ گونه اختلاف و تناقض بیان شده، دلیل آن است که کلام خداوند است، نه آموخته ای از بشر.

فرمان تدبر در قرآن برای همه و در هر عصر و نسلی، رمز آن است که هر اندیشمندی هر زمان، به نکته ای خواهد رسید.

حضرت علی (ع) درباره بی کرانگی مفاهیم قرآن فرموده است: *بحراً لا یُدرک قَعره*[2] قرآن، دریایی است که ته آن درک نمی شود.

با کمی دقت در آیه، می توان پیام ها و نکات زیبایی را استفاده کرد، از جمله:

1- اندیشه نکردن در قرآن، مورد توبیخ و سرزنش خداست. *افلا یتدبرون*

2- تدبر در قرآن داروی شفابخش نفاق است. *و یقولون طاعة... افلا یتدبرون... *

3- راه گرایش به اسلام و قرآن، اندیشه و تدبر است نه تقلید. *افلا یتدبرون*

4- قرآن همه را به تدبر فراخوانده است و فهم انسان به درک معارف آن می رسد. *افلا یتدبرون القرآن*

5- پندار وجود تضاد و اختلاف در قرآن، نتیجه ی نگرش سطحی و عدم تدبر و دقت است. *افلا یتدبرون*

6- قرآن، دلیل حقانیت رسالت پیامبر (ص) است. *لو کان من عند غیر الله...*

7- یکدستی و عدم اختلاف در آیات نشان آن است که سرچشمه ی آن، وجودی تغییر ناپذیر است. *لو کان من عند غیر الله*

8- هرچه از طرف خداست حق و ثابت و دور از تضاد و پراکندگی و تناقض است. *لو کان من عند غیر الله لوجدوا...*

9- در قوانین غیر الهی همواره تضاد و تناقض به چشم می خورد. *لو کان من عند غیر الله لوجدوا...*

10- اختلاف، تغییر و تکامل، لازمه ی نظریات انسان است. *لوجدوا فیه اختلافاً*

11- برای ابطال هر مکتبی، بهترین راه کشف و بیان تناقض های آن است.*لوجدوا فیه اختلافاً کثیراً*

توبه در قرآن

إِلَّا مَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحاً فَأُوْلَئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَلَا يُظْلَمُونَ شَيْئاً (مریم، 60)

مگر کسی که توبه کند و ایمان آورد و کار شایسته انجام دهد، پس آن ها داخل بهشت می شوند و به هیچ وجه مورد ستم قرار نمی گیرند (و از پاداششان کاسته نمی شود).

معمولاً قرآن کریم به دنبال آیات عذاب، جمله ی "الّا الّذین تابوا" یا جمله ی "الّا من تاب" را آورده تا بگوید: راه اصلاح، هرگز بر کسی بسته نیست.

توبه، واجب است؛ زیرا فرمان خداوند است. " توبوا الی الله" (تحریم، 8)

قبول توبه واقعی قطعی است، زیرا نمی توان باور کرد که ما به امر او توبه کنیم ولی او نپذیرد. " هوالذی یقبل التوبه عن عباده" (شوری، 37)، "هوالتواب الرحیم" (بقره، 37)

خداوند هم توبه را می پذیرد و هم کسانی را که بسیار توبه می کنند دوست دارد. " یحب التوابین" (بقره، 222)

توبه، باید با عمل نیک و جبران گناهان همراه باشد: "تاب و عمل صالحاً" (فرقان، 71)، "تاب من بعده و اصلح" (انعام، 54)، "تابوا و اصلحوا و بیّنوا" (بقره، 160)

توبه، رمز رستگاری است. " توبوا... لعلکم تفلحون" (نور، 31)

توبه، وسیله ی تبدیل سیئات به حسنات است. " الّا من تاب و عمل صالحاً فاولئک یبدل الله سیئاتهم حسنات" (فرقان، 70)

توبه، سبب نزول باران است. " توبوا ... یرسل السماء" (هود، 52)

توبه، سبب رزق نیکو است. " توبوا الیه یمتعکم متاعاً حسنا" (هود، 3)

توبه در هنگام دیدن آثار مرگ و عذاب پذیرفته نمی شود. " حتی اذا حضر احدهم الموت قال انی تبت الان" (نساء، 18)

خداوند علاوه بر قبول توبه، لطف ویژه نیز دارد:

"هوالتواب الرحیم" (بقره، 37)

"ثم تاب و اصلح فانه غفور رحیم" (انعام، 54)

"ثم تاب علیهم انه بهم رؤف رحیم" (توبه، 117)

"الّا من تاب و آمن و عمل صالحا فاولئک یدخلون الجنه" (مریم، 60)

"ثم توبوا الیه ان ربّی رحیم ودود" (هود، 90)

که در این آیات در کنار توبه به مسئله رحمت و رأفت و محبت الهی اشاره شده است.

قرآن ترک توبه را ظلم و هلاک دانسته است:

"ومن لم یتب فاولئک هم الظالمون" (حجرات، 11)

"ثم لم یتوبوا فلهم عذاب جهنم" (بروج، 10)

منبع: دقایقی با قرآن، محسن قرائتی

آلبرت اینشتین(فوت 1955 م) در رسالهی پایانی عمر خود با عنوان: "دی ارکلرونگ"

DieErkla"rung - von: Albert Einstein – 1954 یعنی:"بیانیه" که در سال

1954آن را در امریکا و به آلمانی نوشتهاست - اسلام را بر تمامی ادیان جهان ترجیح

میدهد و آن را کاملترین ومعقولتریندین می داند

.این رساله در حقیقت همان نامه نگاری

محرمانه ی اینشتین با آیت اللهالعظمی بروجردی (فوت1340ش =1961م) است اینشتین

در این رساله "نظریهنسبیت" خود را با آیاتی از قرآن کریم و احادیثی از (نهج البلاغه)

وبیش از همه (بحارالانوار) علامهمجلسی (که از عربی به انگلیسی (فوت1371ش) ترجمه

وتحت نظر آیت الله بروجردی شرح میشده) تطبیق داده و نوشته که هیچ جا در هیچ مذهبی

چنین احادیث پر مغزی یافت نمیشودوتنها این مذهب شیعه است که احادیث پیشوایان آن

نظریه ی پیچیده "نسبیت"را ارائه داده ولی اکثر دانشمندان نفهمیده اند.

یکی از این حدیث‌ها حدیثی است کهعلامه مجلسی در مورد معراج جسمانی رسول اکرم

(ص) نقل می‌کند که: «هنگام برخاستناز زمین، لباس یا پای مبارک پیامبر به ظرف آبی

می‌خورد و آن ظرف واژگون می‌شود.اما پس از اینکه پیامبر اکرم(ص) از معراج جسمانی

باز می‌گردند مشاهده می‌کنند که پساز گذشت این همه زمان، هنوز آب آن ظرف در حال

ریختن روی زمین است».

اینشتین این حدیث را از گرانبهاترینبیانات علمی پیشوایان شیعه در زمینه «نسبیت زمان»

دانسته و شرح فیزیکی مفصلی بر آن می‌نویسد.اینشتین همچنین در این رساله «معاد

جسمانی» را از راه فیزیکی اثبات می‌کند.او فرمول ریاضی معاد جسمانی را عکس فرمول

معروف «نسبیت ماده و انرژی» می‌داند: E = M.C2>> M = E :C2

یعنی اگر حتی بدن ما تبدیل به انرژیشده باشد دوباره می‌تواند عینا تبدیل به ماده و زنده

شود. اینشتین در این کتاب همواره ازآیت الله بروجردی با احترام و به لفظ «بروجردی

بزرگ» یاد کرده و از شادروانپروفسور حسابی نیز بارها با لفظ «حسابی عزیز» یاد

کرده است. اصل نسخه این رساله اکنونبه لحاظ مسایل امنیتی به صندوق امانات سری لندن

(بخش امانات پروفسور ابراهیم مهدوی)سپرده شده و نگهداری می‌شود.

این رساله را پروفسورابراهیم مهدوی(مقیم لندن) ، با کمک یکی از اعضاء شرکت

اتومبیل‌سازی بنز و به بهای 3میلیون دلار از یک عتیقه‌فروش یهودی خریداری کرد.

دستخط اینشتین در تمامی صفحات اینکتابچه توسط خط‌ شناسی رایانه‌ای چک شده و تأیید

گردیده است.

علوم بشرى و مثالهاى علمى در قرآن

شكىنيست كه قرآن معجزه جاويد پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله است و از جهات گوناگونىاعجاز آن به اثبات رسيده است. يكى از وجوه اعجاز قرآن جهت علمى آن است.
در عصر جاهليت عرب كه ظلمت و سياهى بر تمام جهان سايه افكنده بود و حتى اروپايياندر اوهام و خيالات اوايل قرون وسطى به سر مى‏بردند و مى‏رفتند تا ده قرن ازتاريكترين دوره‏هاى تاريخ خود را بگذرانند - دورانى كه مردمان را به جرم اظهارنظرهاى علمى مى‏سوزاندند و در دادگاههاى تفتيش عقايد انسانهاى بهره‏مند از دانش رابه محاكمه مى‏كشيدند - قرآن با روشنگريهاى علمى و توجه وافر به علم و علما و دعوتبه تفكر پا به ميدان مبارزه با جهل و ظلمت گذاشت.
لكن در اينجا بحث‏بر سر اين مطلب است كه آيا تمام علوم بشرى (علم به معنى عام كهشامل علوم عقلى و نقلى و تجربى و شهودى مى‏شود) با تمام دقايق و ظرايف آنها درلابه‏لاى آيات قرآن نهفته است؟ به طورى كه هر زمان مقدارى از آن توسط دانشمندى كشفمى‏شود؟ و يا قرآن منشا بسيارى از علوم و توجه به علم و علماست اما كتاب فيزيك وشيمى و... نيست، بلكه كتاب هدايت و تربيت است و فقط اين علوم را تشويق مى‏كند.
در اين جا دو ديدگاه وجود دارد و هر كدام براى خود دلايلى دارند كه ما به بررسىآنها مى‏پردازيم:

الف) دلايل كسانى كه معتقدند همه علوم در قرآن كريمموجود است:

1- ظاهر آيات قرآن دلالت‏بر اين دارد كه همه چيز در قرآن هست:
مثال: قال الله تعالى: «لا رطب ولا يابس الا فى كتاب مبين‏». (1)
هيچ ترو خشكى نيست مگر آنكه در كتاب مبين الهى وجود دارد.
قال الله تعالى: «ونزلنا عليك الكتاب تبيانا لكل شى‏ء» (2) «هيچ چيزى را در كتابفروگذار نكرديم در حالى كه روشن كننده هر چيز است.»
قال الله تعالى: «ما فرطنا فى الكتاب من شى‏ء» (3) «هيچ چيزى را در كتاب فروگذارنكرديم‏».
اينان معتقدند كه قرآن وجود كتبى جهان تكوين و خلاصه‏اى از اسرار آفرينش است، پسهمه علوم در قرآن وجود دارد و از آن الهام گرفته است و حتى مسائل فيزيك و شيمى ورياضى در قرآن هست و اگر ما نتوانيم آنها را پيدا كنيم علتش اين است كه عقل ما ازدرك و استخراج آنها از قرآن قاصر است. در آينده بشريت پيشرفت مى‏كند و همه مسائلرا از قرآن به دست مى‏آورد.
مرحوم فيض كاشانى در استدلال به آيه دوم اينطور مى‏فرمايد: «كه علوم انسان دو گونهاست اول علوم مستفاد از حس كه به وسيله تجربه و حواس به دست مى‏آيد و اين علوممتغير و فاسد شدنى و محصور و متناهى است و اكثر علوم مردم اين گونه است. دوم علومىكه از مبادى و اسباب و غايات به صورت علوم واحد كلى بسيط بر وجه عقلى و غير متغيربه دست ميآيد. و آن علم به مسبب الاسباب هر چيزى است و اين علم ضرورى و كلى و محيطبه همه امور و احوال است و شك و تغيير و غلط در آن نيست و اين علم مثل دانش خدا بهاشيا و علم ملائكه و انبياء و اوصياست كه به احوال موجودات در گذشته و آينده آگاهىدارند. هر كس كيفيت اين علم را بداند معنى آيه تبيانا لكل شى‏ء را مى‏فهمد و متوجهمى‏شود كه همه علوم و معانى در قرآن هست و هر امرى خودش يا مقومات و اسباب و مبادىو غايات آن در قرآن وجود دارد.» (4)
برخى در مخالفت‏با اين نظر استدلال مى‏كنند كه: بعد از كلمه لكل شي‏ء در آيه شريفهآمده است «هدى و رحمة‏» پس معلوم مى‏شود كه هدايت قرآن غير از بيان همه چيز است ولذا مى‏توان گفت كه بيان همه چيز عبارت است از بيانات تربيتى و هدايتى قرآن كهبراى بشر آورده است.
اين امر (وجود همه علوم دنيايى و علوم بشرى و معارف دينى در قرآن) در تفسير مجمعالبيان (5) به عنوان يك احتمال ذكر شده است. جلال الدين سيوطى نيز در الاتقان همينقول را انتخاب كرده و به آيات ياد شده استشهاد كرده است. (6) در احياء العلومغزالى نيز چنين آمده است: «پس علوم همه آنها در افعال و صفات خدا داخل است وخداوند در قرآن افعال و ذات و صفات خود را توضيح مى‏دهد و اين علوم بى نهايت است ودر قرآن به اصول و كليات (مجامع) آنها اشاره شده است‏» (7)
2 - دليل دوم بر اين كه تمام معارف بشرى در قرآن وجود دارد آياتى است كه اشاره بهعلوم مختلف مى‏كند.
غزالى در كتاب جواهر القرآن بر اين مطلب اصرار مى‏ورزد و مثالهاى فراوان مى‏زند كهعلوم مختلف از قرآن نشات گرفته است. او بعد از اين كه بيان مى‏كند تمام علوم دينىو علوم وابسته به آنها (مثل لغت، نحو، قرائات، علم مخارج حروف، علم تفسير، علم قصصاولين، علم كلام، علم فقه، علم اصول فقه و...) از قرآن منشا گرفته است‏سرچشمه سايرعلوم را هم قرآن مى‏داند، مثل علم طب، علم هيئت و نجوم، علم تشريح اعضا و علم سحرو طلسمات و... آنگاه مى‏گويد: اين علوم (آنچه شمرديم و نشمرديم) اوائل و اصول آنهااز قرآن است و منشا علم طب را آيه «و اذا مرضت فهو يشفين‏» (8) مى‏داند كه خداونداز قول حضرت ابراهيم عليه السلام نقل مى‏فرمايد و مى‏گويد اين فعل واحد را كسىنمى‏شناسد مگر كسى كه علم پزشكى را كامل بداند و... (9)
دكتر ذهبى نيز در كتاب التفسير و المفسرون مثالهاى زيادى از ادعاهاى كسانى كهمعتقدند همه علوم در قرآن يا از قرآن سرچشمه مى‏گيرد آورده است; مثل علم طب و جدلو هيئت و هندسه و جبر و مقابله و...و براى هر مورد نيز آياتى ذكر مى‏كند (10)
3 - دليل سوم بر وجود همه علوم در قرآن اين است: رواياتى دراين زمينه وارد شده استكه مؤيد عموميت مستفاد از لفظ آيات است‏به علاوه ائمه عليهم السلام در مورد علوم مختلف(همچون پزشكى و فضائى و ...) سخن گفته‏اند و سپس فرموده‏اند كه تمام علوم ما ازقرآن است. پس معلوم مى‏شود كه علوم مختلف در قرآن وجود دارد، لكن افراد خاصى از آنمطلع هستند. براى مثال به چند روايت اشاره مى‏كنيم:
امام باقر عليه السلام: ان الله تبارك و تعالى لم يدع شيئا تحتاج اليه الامة الاانزله فى كتابه و بينه لرسوله. (11) «خداوند تبارك و تعالى هيچ چيز را كه مسلمانانبه آن محتاج باشند فرو گذار نكرده است و آنها را در قرآن نازل فرموده و براىپيامبر صلى الله عليه وآله بيان كرده است‏».
از امام صادق‏عليه السلام نقل شده است كه: انى لاعلم ما في السموات و ما في الارضو اعلم ما في الجنة و اعلم ما في النار و اعلم ما كان و ما يكون. قال: ثم مكثهنيئة فراى ان ذلك كبر على من سمعه منه فقال: علمت ذلك من كتاب الله عزوجل. انالله عزوجل يقول: فيه تبيان كل شي (12) از امام صادق‏عليه السلام نقل شده كهفرمودند: «به درستى كه من هر چه در آسمانها و زمين است مى‏دانم، هر چه در بهشت وجهنم است مى‏دانم، هر چه واقع شده يا مى‏شود مى‏دانم، سپس كمى مكث فرمود. ملاحظهكرد كه اين مطلب براى شنوندگان دشوار آمده، پس فرمود: اين مطالب را از قرآن مى‏دانمكه خداوند فرمايد: قرآن بيان كننده همه چيز است.»
4 - دليل ديگر بر وجود همه علوم در قرآن مساله بطون قرآن است. در بسيارى از رواياتاسلامى به بطون قرآن و اين كه هر آيه‏اى چندين بطن دارد اشاره شده است. (13) ايناعجاز قرآن است كه عارف و فقيه و فيلسوف و فيزيكدان هر كدام يك برداشت جداگانه ازآيات قرآن دارند، و هر كدام از يك آيه چيزى متوجه مى‏شوند كه ديگران از آن غفلتمى‏كنند. پس هيچ كدام نبايد برداشت ديگرى را رد كند زيرا اگر فيلسوف هم فيزيكدانبود شايد مثل او برداشت مى‏كرد.
غزالى در احياءالعلوم به اين مطلب استشهاد كرده و تعداد علوم قرآن را تا هفتاد وهفت هزار و دويست علم ذكر كرده است و بعد مى‏گويد: «اين عدد چهار برابر مى‏شود،چون هر كلمه ظاهر و باطن دارد و حد و مطلع دارد (14) .»

ب) دلايل كسانى كه معتقدند همه علوم بشرى در قرآن كريمموجود نيست:

اول:قرآن كتاب هدايت اخلاقى و تربيتى و دينى انسان است و نازل شده تا انسانها رابه سوىفضيلتها و خداشناسى هدايت كند تا از خرافه پرستى دور شوند، و حقوق (افراد وخانواده و اجتماع) را به صورت كلى بيان كرده تا مردم با رعايت احكام الهى زندگىسالم داشته باشند و بر جهانشناسى و معرفت طبيعت تكيه مى‏كند تا رابطه انسان و جهانبا خدا روشن شود و مردم معرفت‏بهترى به خدا پيدا كنند.
پس ضرورتى ندارد كه قرآن همه مسائل علوم تجربى و عقلى ونقلى را با تفصيلات وفرمولهاى آنها بيان كرده باشد، بلكه به آيات الهى در زمين و آسمان براى سير درملكوت و تفكر در صنع الهى اشاراتى دارد تا به هدف تربيت و تزكيه انسانها نايل شودو بعيد نيست منظور از بيان همه چيز در قرآن مسائل دينى و هدايتى مردم باشد همانطور كه بعضى از مفسران هم گفته‏اند. (15)
خلاصه كلام اين كه هدف قرآن، تربيت معنوى انسان است و در اين راه لازم نيست همهمعارف تجربى و غير تجربى را براى بشر بيان كند چون انسان عقل و احساس دارد و خودمى‏تواند مسائل تجربى و علوم را به دست آورد، به علاوه اين علوم لازمه لاينفكتربيت معنوى انسان نيست.
يكى از اساتيد صاحبنظر مى‏گويد: «لازم نيست قرآن در يك مساله علمى حتما نظريه دادهباشد، زيرا قرآن در صدد و در جايگاه حل مسائل علمى نيست، البته آنچه فرموده باشدحق است. اگر اشاره‏اى به نكته‏اى علمى داشته باشد و براستى لفظ قرآن بر آن دلالتكند حق است و جاى هيچ حرفى نيست (16) .» دوم: ظهور آياتى كه دلالت‏بر اين دارد كه هر چيزى كه در قرآن هست قابل اخذ نيست،يعنى نمى‏توان عموميت آنها را پذيرفت و گفت همه علوم بشرى و همه معارف دينى با همو به صورت مفصل در قرآن موجود است و براى رفع اين ظهور سه شاهد داريم:
الف - اين ظهور خلاف بداهت است چون بسيارى از مسائل علوم جديد مثل فرمولهاى شيمى وفيزيك و رياضى در ظواهر قرآن موجود نيست، و اين مطلب را هر كس كه يك بار قرآن رابا دقت مطالعه كند متوجه مى‏شود (البته مساله بطون قرآن و علم ائمه‏عليهم‏السلامبحث ديگرى است كه مستقلا به آن اشاره مى‏كنيم).
ب - بعضى از مفسران قرآن صريحا اين ظهور را انكار كرده‏اند و جالب اين كه در مياناين مفسران كسانى به چشم مى‏خورند كه از سردمداران تفسير علمى قرآن هستند. براىمثال، سيدمحمدرشيدرضا در ذيل آيه شريفه «ما فرطنا فى الكتاب من شي‏ء» (17)مى‏گويد: «اگر مراد از كتاب علم الهى يا لوح محفوظ باشد پس عموميت آيه بظاهرش محفوظاست (يعنى تمام چيزها و امور دين و دنيا در علم الهى موجود است).
لكن اگر منظور از كتاب قرآن باشد شى‏ء منظور موضوع دينى است و آن هدايت الهى استپس همه چيز كه مربوط به اقسام هدايت است در قرآن بيان شده است و اين قول را كهبعضى مى‏گويند قرآن تمام علوم موجودات را در بر دارد كسى از صحابه و علماى تابعينو غير آنها نگفته است و هيچ كس آن را قبول نمى‏كند مگر كسى كه قائل شود هر چه دركتابهاى گذشتگان است‏حق است اگر چه مخالف عقل و نقل و لغت‏باشد (18) .»
طنطاوى نيز در تفسير خود لكل شي‏ء را امور دينى (كه گاهى به تفصيل و گاهى به اجمالذكر شده) مى‏داند (19) . همچنين ابواسحاق ابراهيم بن موسى الشاطبى در كتابالموافقات ظهور آيات را شديدا انكار مى‏كند (20) و دكتر ذهبى نيز در التفسير والمفسرون با او همراهى مى‏كند.
ج - در مورد كتاب در آيات شريفه چند احتمال ذكر شده است كه يكى از آنها اين است كهمنظور قرآن مى‏باشد. پس به طور قطعى نمى‏توان گفت كه قرآن كريم مى‏فرمايد همهچيزها و علوم و معارف دينى و دنيايى در قرآن موجود است (بلى اين يكى از احتمالاتدر مورد آيه شريفه است. ولى چون اين ظهور مخالف عقل است آن را كنار مى‏گذاريم). واما احتمالاتى كه مفسران در مورد كتاب در آيات شريفه داده‏اند، چنين است:
1 - منظور از كتاب قرآن كريم مى‏باشد، پس همه امور دين و دنيا در قرآن موجوداست‏يا اين كه منظور از كتاب قرآن كريم است، اما فقط امور شرعى و دينى در قرآنموجود است، چنانچه در تفسير مجمع البيان (21) كشاف (22) و الميزان (23) آمده است.
2 - منظور كتابى است كه نزد خداست و همه امور گذشته و آينده را در بر دارد و آنلوح محفوظ است، همان طور كه بعضى از تفاسير شيعه (24) عليه السلام و اهل سنت‏به آنتصريح كرده‏اند. (25)
3 - شايد منظور از كتاب در آيه شريفه «ما فرطنا فى الكتاب من شي‏ء» اجل باشد، يعنىهيچ چيزى را ترك نكرديم مگر آن كه مرگ او را واجب كرديم. و چنين احتمالى را نيز درآيه شريفه «ولا رطب ولايابس الا فى كتاب مبين‏» داده‏اند (26) و مجمع البيان غيرآن احتمال را ذكر نكرده است.
4 - احتمال دارد منظور از كتاب علم خدا باشد چنانچه بعضى به آن تصريح كرده‏اند(البته شايد منظور از علم خدا همان لوح محفوظ باشد، اما در بعضى تفاسير جدا شدهاست). (27)
5 - در بعضى از روايات كه در تفسير برهان آورده است كتاب را به امام مبين معنىكرده‏اند. (28)
سوم: در مورد آيات قرآن كه اشاراتى به علوم طبيعى و تجربى و شناخت طبيعت داردمى‏توان پرسيد آيا هدف آن بيان و كشف فرمولهاى هندسه و شيمى است‏يا به طوراستطرادى و تطفلى (حاشيه‏اى) اين بحثها را مطرح كرده است. در اينجا بسيارى معتقدندكه ذكر مثالهاى علمى در قرآن موضوعيت ندارد يعنى مثال است و هدف آموزش علومنيست‏بكله مثال را براى هدف ديگر آورده است.
در اين مورد ذكر اين مطلب لازم است كه آياتى كه براى پيدايش علوم شيمى و ماشينسازى و هندسه به آنها استشهاد كرده‏اند دلالت‏بسيار ضعيفى دارد و يا اصلا بر مواردفوق دلالت ندارد. براى مثال، آيه رفيع الدرجات هيچ ربطى به دايره و 360 درجه بودنآن ندارد. در اين مورد درجات دايره يك قرارداد و اعتبار رياضى است و آيه شريفه هماشاره‏اى به دايره ندارد و استفاده عدد 360 از اعداد ابجد هم بلا دليل است و هيچدليل نقلى يا عقلى نداريم كه قرآن بر اساس حروف ابجد صادر شده باشد.
بلى بعضى آيات قرآن اشاراتى به علوم دارد و يا حتى تشويق به علم مى‏كند و گاهىممكن است اشاره قرآن به يك مطلب موجب توجه انسان به آن رشته علمى شده باشد، لكناين مطلب غير از اين است كه كسى ادعا كند تمام فرمولها و طرز ساخت ماشين و هواپيمادر قرآن آمده است.
چهارم: اما در مورد بطون قرآن و اين كه منشا علم ائمه عليهم السلام به تمام معارفو علوم گذشته و آينده از طريق قرآن است و يا علم به مبادى و مقومات اسباب كه فيضكاشانى در مورد قرآن مطرح مى‏فرمود، به چند صورت مى‏توانيم پاسخ دهيم:
الف - در ضمن احتمالات در تفسير آيات شريفه بيان كرديم كه بعضى كتاب را به معنىامام يا لوح محفوظ يا علم الهى گرفته‏اند، و بنابراين تفسير مساله حل مى‏شود، چونعلوم و معارف نزد امام مبين است‏يا همه علوم در علم الهى يا لوح محفوظ است كهپيامبرصلى الله عليه وآله و امام عليه السلام از آن اطلاع دارند. پس مساله وجودجميع علوم در قرآن مطرح نمى‏شود، و اگر در روايات هم اشاره‏اى به كتاب الله (و اينكه منشا علوم ائمه‏عليهم‏السلام از آنجاست) شده است اشاره به همان لوح محفوظ ياعلم الهى اشاره دارد و شايد منظور فيض كاشانى هم همين مطلب باشد) و قرينه جالب ايناست كه در روايتها كلمه كتاب الله (نه كلمه قرآن) آمده است.
ب - احتمال دارد كه علوم ائمه‏عليهم‏السلام يا باطن قرآن هم مربوط به همان چيزىباشد كه ظواهر قرآن مربوط به آن است‏يعنى در ارتباط با احكام الهى و هدايت الهىباشد، نه اين كه تمام علوم و معارف بشرى مثل شيمى و فيزيك در باطن قرآن باشد.
اين مطلب از بعضى روايات كه در ذيل آيات مورد بحث آورده شده است استنباط مى‏شود،(29) چون در اين روايات به حلال و حرام و حدود مثال مى‏زنند و سپس كل ما يحتاجاليه الناس (هر چيزى را كه مردم به آن احتياج دارند) را ذكر مى‏كنند پس ممكن استمنظور احتياجات دينى و هدايتى مردم باشد، هر چند علم پيامبرصلى الله عليه وآله وامام‏عليه السلام به علوم و معارف بشرى از طريق باطن قرآن يا از ناحيه وحى ياالهام ممكن است، اما بحث در اين است كه آيا اين آيات دلالت‏بر اين مطلب دارد ياندارد.
ج - ممكن است در اينجا تفصيل قائل شويم يعنى بگوييم:
1 - ظواهر قرآن كه مردم مى‏فهمند عبارت است از بيان معارف دينى و هر چه مربوط بههدايت انسان است، پس بيان علوم جديد با تمام جزئيات آن هدف ظاهر قرآن نيست.
2 - اما قرآن (كه شامل ظاهر و باطن است) همه علوم و معارف دينى و غير دينى را دربردارد. لكن مخاطب آن پيامبر صلى الله عليه وآله و ائمه عليهم السلام هستند و فقطآنها مى‏توانند اين علوم را استخراج كنند. يعنى قرآن تبيان همه چيز (علوم دينى وعلوم بشرى) هست، لكن فقط براى پيامبر و اوصياى او.
در اين مورد علامه طباطبايى (ره) سخن جالبى دارد. ايشان در ذيل آيه شريفه «ونزلناعليك الكتاب تبيانا لكل شى‏ء» (30) مى‏گويد:
ظاهرا مراد از كل شى‏ء هر چيزى است كه به هدايت مربوط باشد، هر چه كه مردم در موردمبدا و معاد و اخلاق فاضله و شرايع الهيه و قصص و موعظه‏ها احتياج دارند، قرآن بهآن هدايت كرده است و بيان نموده است و ما از ظاهر الفاظ قرآن و مقاصد آن همين مطلبرا متوجه مى‏شويم، لكن در روايات نقل شده است كه در قرآن علم گذشته و آينده تاقيامت موجود است و اگر اين روايات صحيح باشد، منظور از تبيان اعم از دلالت لفظىاست پس شايد اشاراتى از غير طريق دلالت لفظى دارد و اسرارى را كشف مى‏كند كه فهمعرفى به آنها راهى ندارد (31) .»
پس اگر منظور از بطون قرآن و علم ائمه‏عليهم‏السلام به اين طريق باشد از محل بحثما خارج است چون اختلاف در اين بود كه آيا ظواهر همين قرآن موجود، صرف نظر ازروايات و بيان پيامبر صلى الله عليه وآله و ائمه‏عليهم‏السلام، جميع علوم بشرى ودينى را در بردارد يا ندارد و اگر بگوييم كه پيامبر و ائمه عليهم السلام از باطن ورموز قرآن همه علوم را در مى‏يابند ربطى به بحث ما ندارد. شايد اين وجه جمع بين دوقول (موافق و مخالف) در اين مس.له باشد. به عبارت ديگر اين جا دو بحث مطرح است.
نخست اين كه آيا ظاهر قرآن با همين كلمات و الفاظ و معانى عرفى آن بر تمام علوم ومعارف دينى و بشرى مثل شيمى و فيزيك دلالت دارد يا ندارد. كه البته كسى شك نداردكه چنين دلالتى وجود ندارد.
دوم اين كه آيا قرآن با توجه به علم پيامبر صلى الله عليه وآله وائمه‏عليهم‏السلام و باطن آن و رموز آن دلالت‏بر جميع معارف دينى و بشرى مى‏تواندداشته باشد يا نمى‏تواند داشته باشد.
كه در اين مورد هم شكى نيست كه اگر روايات وارده در بحث‏بطون قرآن و علوم ائمه ازطريق قرآن صحيح باشد و آنها را بپذيريم (32) در اين مطلب بحثى نيست، اما از محلبحث ما خارج است.
پنجم: دليل ديگر بر اين كه نمى‏توان گفت همه علوم بشرى در قرآن وجود دارد اين استكه بر اساس اين قول اشكالات و محظورات متعدد بوجود مى‏آيد، كه مابه آنها اشاراتىمى‏كنيم:
الف: تفسير به راى و تاويل خطر اين تفكر است، چون قرآن در همه مسائل علمى صراحتندارد و كسى كه مى‏گويد همه مسائل در قرآن هست ناچار مى‏شود بعضى آيات را تاويلكند و آيات را از معانى صحيح و روشن خود منحرف و آن را به طور واژگونه تفسير كند،(كه نمونه آن را در تفسر آيه رفيع الدرجات ديديم) در حالى كه پيامبر صلى الله عليهوآله و ائمه‏عليهم‏السلام از تفسير به راى نهى كرده‏اند و وعده آتش بر آنداده‏اند.
ب: باعث مى‏شود تا قرآن كه كتاب مبين و هدايت است‏به صورت يك كتاب مجمل و مبهم وپر از اسرار كشف نشده نشان داده شود، زيرا بسيارى از علوم و جزئيات آنها در قرآنيافت نمى‏شود و لذا بعضى افراد ناچار مى‏شوند دامنه اسرار را توسعه دهند و كم كمبگويند ظواهر قرآن را ما نمى‏فهميم و براى ما حجت نيست.
ج: تعصب و جمود و تهمت‏به طرف مقابل از پيامدهاى اين تفكر است. زيرا بسيارى ازمطالب علمى در قرآن قابل اثبات نيست و لذا بعضى افراد اظهار نظر بى دليل مى‏كنند ودر مقابل انكار مخالفان به تهمت عدم ايمان به قرآن، ملحد، معاند و... دستمى‏يازند. (33)
د: الفاظ قرآن معانى معينى دارد كه در لغت و اصطلاحات شرعى و معانى عرفى مذكور استو اگر بگوييم قرآن بر تمام علوم دلالت دارد لازم مى‏آيد الفاظى كه در عصر نزولنازل شده معانى جديدى را كه نسلها بعد مى‏آيد (مثل فرمولهاى شيمى و فيزيك) قصدكرده باشد. اين مطلب در نظر هيچ انسان عاقلى صحيح به نظر نمى‏آيد، كه اعراب با يكفهم معين با الفاظ معين خطاب شوند اما معانى هزار سال بعد از آن الفاظ مراد باشد.(34)
ه : چون علوم جديد و نظريات علمى در معرض خطا و تغيير است پس هر چند سال يك نظريهباطل و نظر جديدى ارائه مى‏شود و گاهى اين نظريات با هم تنافى و تضاد دارند و اگرقرآن بر اين نظريات تطبيق شود و بگوييم همه علوم در قرآن هست پس لازم مى‏آيد كهالفاظ و آيات قرآن هم در معرض اين آفات قرار گيرد در حالى كه قرآن از باطل به دوراست.

جمع‏بندى و نتيجه‏گيرى:

ازتمام مطالب گذشته به اين نتيجه مى‏رسيم كه ظاهر آيات قرآن بر تمام علوم بشرى (باتمام فرمولها و جزئيات آن) دلالت ندارد، و اگر با توجه به بطون و علم پيامبر صلىالله عليه وآله و ائمه‏عليهم‏السلام كسى چنين چيزى اثبات كند از محل بحث ما خارجاست و علم آن مختص به پيامبر صلى الله عليه وآله و ائمه‏عليهم‏السلام است.
بلى در قرآن اشاراتى به بعضى علوم و مطالب علمى شده است كه استطرادى و عرضى است،ولى همه علوم بالفعل در قرآن مذكور نيست، و اين آيات (مثل آيه 89 سوره نحل و 38 و59 سوره انعام) دلالت‏بر اين مطلب دارد كه تمام احتياجات دينى و هدايتى مردم درقرآن به طور مفصل يا مجمل ذكر شده است.

«مثال‏هاى علمى قرآن‏»

مقدمه:

قرآندر آيات زيادى به حركت زمين و خورشيد و زوجيت گياهان و... اشاره دارد. به طورى كهانسان را در مقابل عظمت علمى خود خاضع مى‏كند. ولى آنچه مهم است اين است كه روشنشود هدف قرآن از ذكر مثالهاى علمى چيست؟
در اين مورد مى‏توانيم سه نظريه ارائه كنيم:
الف: ذكر مطالب و مثالهاى علمى در قرآن كريم هدف اصلى و نهايى قرآن نيست‏بلكه هدفاصلى قرآن هدايت انسان به سوى خداست اما براى مثال و شاهد آوردن از مطالب علمىواقعى استفاده مى‏كند. پس علوم تجربى و پرداختن به آنها از اهداف اصيل و اوليهقرآن محسوب نمى‏شود. اين قول مطابق نظر بعضى بزرگان و كسانى است كه مى‏گفتند قرآنتبيان هر چيزى است كه در رابطه با هدايت دينى باشد. (36)
ب: همان طور كه بيان هدايت و معنوى انسان و معارف الهى از اهداف اوليه و اصيل قرآنكريم است، بيان مطالب علمى هم از اهداف اصيل قرآن است و لذا قرآن به علوم طبيعى وشناخت طبيعت توجه زيادى كرده است. اين كلام مى‏تواند مطابق نظر كسانى باشد كهمى‏گفتند در قرآن همه علوم و معارف دينى و بشرى و تجربى وجود دارد. (37)
ج: قرآن در داستانها و مثالهاى علمى به صورت سمبليك و طبق فرهنگ مخاطبان خود سخنمى‏گويد و هدف آن بيان مطالب علمى به صورت اصلى يا عرضى نيست و چون در بحث قبل، ماوجود همه علوم در ظواهر قرآن را رد كرديم، پس مبناى قول دوم باطل شده است لكن براىروشن‏تر شدن مطلب كلام يكى از نويسندگان را در مورد مطالب علمى قرآن مى‏آوريم:«بعضى از بزرگان معاصر اين طور فرموده‏اند در قرآن كريم بحث درباره جهان و طبيعت وانسان به طور استطرادى و تطفلى به ميان آمده است و شايد هيچ آيه‏اى نيابيم كهمستقلا به ذكر آفرينش جهان و كيفيت وجود آسمانها و زمين پرداخته باشد، هماره اينبحثها به منظور ديگر عنوان شده است. در موارد بسيار گفتگو از آفرينش جهان و انواعآفريده‏ها براى آگاهانيدن انسان و رهنمونى اوست‏به عظمت الهى و سترگى حكمتهايى كهخدا در آفرينش به كار برده است. در همه جا نيز اين هدف ممكن است منظور باشد كهانسان با نگرش به عالم از آن جهت كه آفريده خدا و در چنبره تدبير اوست معرفت فطرىو شناخت‏حضورى خود را شكوفايى دهد، و شدت و نيروى بيشترى بخشد (و عقربه دل او رادر جهت‏خدا نگاه دارد.)
به عبارت ديگر، قرآن كتاب فيزيك، گياه شناسى، زمين شناسى و يا كيهان شناسى نيست.قرآن كتاب انسان سازى است و نازل شده است تا آنچه را كه بشر در راه تكامل حقيقى(تقرب به خداى متعال) نياز دارد به او بياموزد و لذا آيات مربوطه به جهان و كيهاندر هيچ زمينه هيچ گاه به بحث‏هاى تفصيلى در مورد موجودات نپرداخته بلكه به هماناندازه‏اى كه هدف قرآن در هدايت مردم تامين مى‏شده بسنده كرده است. به همين جهت،بر خلاف بسيارى از آيات ديگر اين آيات داراى ابهامهايى است و كمتر مى‏توانيم يكنظر قطعى به قرآن نسبت دهيم (38) ».

فوايد ذكر مثالهاى علمى در قرآن كريم:

1- راه قرآن را در زمينه خداشناسى هموار مى‏كند. چون هدف قرآن بيان آيات الهى وتوجه دادن مردم به جلوه‏هاى فيض و قدرت الهى بوده است تا مردم را بيشتر متوجه خداكند اين از راه ذكر مثالهاى علمى و آيات الهى در آسمانها و زمين و درياها و عجايبخلقت انسان و جانوران تامين شده است، لذا احتياج به ذكر فرمولها و تفاصيل هر مطلبيست‏بلكه اشاره ضمنى كافى است.
2 - اعجاز علمى قرآن را ثابت مى‏كند. اين مثالهاى حق و واقعى كه با مطالب اثباتشده و يقينى علوم (به نظريات متزلزل و ظنى) مطابقت دارد، ما را متوجه مى‏كند كهقرآن اين مسائل را از محيط اجتماعى خود الهام نگرفته است، چون نزول قرآن درجزيرة‏العرب انجام شده كه فاقد تمدن قوى بوده است و حتى تمدنهاى آن زمان كه در ايرانو روم بر پا بوده چنين پيشرفتهاى علمى نداشته‏اند تا بتواند نظريات علمى قرآن رابه پيامبر صلى الله عليه وآله القا كرده باشند. پس اين قرآن از طرف خداى حكيم وعالم نازل شده است.
نكته جالب اين جاست كه بعضى از مسائل مطرح شده در قرآن مثل حركت زمين و يا زوجيت گياهانو يا توده عظيم گازها و اتمها با تفكر علمى موجود در اعصار بعد از نزول قرآنمطابقت نداشت ولى قرآن با شجاعت مطالب علمى و محكم و به دور از خرافات را بيانمى‏كند. (39)
3 - مثالهاى علمى واقعى در قرآن موجب كنجكاوى بشر و تفكر او در عجايب آسمانها وخلقت انسان و ديگر موجودات مى‏شود و بشر را متوجه نيروهاى ناشناخته طبيعت مى‏كند.يعنى كار مهم قرآن ايجاد سؤال در ذهن انسان است زيرا تا انسان سؤال نداشته باشد بهدنبال كشف علمى نمى‏رود، چون گمان مى‏كند همه چيز را مى‏داند و دچار يك جهل مركبمى‏شود ولى قرآن مسائل ناشناخته كهكشانها و موجودات ناشناخته را بزرگ جلوه مى‏دهدو دعوت به تفكر در طبيعت مى‏كند، و اين موجب پيشرفت علوم و صنايع بشر مى‏شود، چنانكه در چند قرن اوليه تمدن اسلامى، همين امر موجب پيشرفت‏بلكه جهش علمى مسلمانانشد. (40)
4 - همين توجه اسلام و قرآن به علم و مطالب علمى است كه منشا بسيارى از علوم والهام بخش بسيارى از معارف بشرى شد هر چند بيان كرديم كه تمام علوم با جزئيات آنهادر قرآن وجود ندارد و يا رشد علوم را تسريع كرد.
براى مثال توجه اسلام به آسمانها و حركت‏خورشيد و ستارگان و سيارات موجب شد تا علمنجوم در ميان مسلمانان به سرعت رشد كند هر چند مساله قبله در نماز و احتياججهت‏شناسى هم در آن تاثير زيادى داشت.
جمع‏بندى و نتيجه‏گيرى: در اين جا به چند مطلب مهم اشاره مى‏كنيم:
اول: در مورد مطالب علمى قرآن چند هدف قابل توجه است:
الف - ظاهر مطالب علمى قرآن گاهى درباره شناخت آيات الهى و توجه به مبدا هستى است«قال الله تعالى: ان فى خلق السموات والارض واختلاف الليل والنهار لآيات لاولىالالباب‏» (41) «در پيدايش آسمانها و زمين آمد و شد شب و روز نشانه‏هايى براىصاحبان خرد وجود دارد».
ب - گاهى آيات علمى قرآن نشانه عظمت آن مطلب است، يعنى گوينده سخن قصد دارد كهاهميت‏يك مطلب علمى را برساند پس آن را ذكر مى‏كند براى مثال، قسمهاى قرآن بهخورشيد، ماه و... (42) از اين قبيل است.
ج - گاهى آيات علمى قرآن براى اثبات معاد است، براى مثال مى‏فرمايد: «فلينظرالانسان مم خلق خلق من مآء دافق يخرج من بين الصلب والترائب انه على رجعه لقادر»(43) «پس آدمى بنگرد از چه چيز آفريده شده است از آبى جهنده آفريده شده است كه ازميان پشت و سينه بيرون مى‏آيد خداوند به باز گردانيدن او قادر است.»
دوم: مى‏توان گفت كه قرآن يك هدف اصلى و عمده دارد و آن به كمال رساندن انسان (كههمانا تقرب الى الله است) مى‏باشد، و اهداف فرعى ديگرى هم دارد كه در طول و راستاىهمان هدف اصلى است، از جمله آن اهداف اثبات معاد و نبوت و اعجاز خود قرآن (كهمقدمه‏اى براى پذيرش وحى توسط مردم است) مى‏باشد.
پس بيان مطالب علمى از اهداف قرآن است، چون اعجاز قرآن را ثابت مى‏كند ولى هدفاصلى و عمده قرآن نيست. اين مطلب ... خصوصا با توجه به اين نكته روشن مى‏شود كهبيان كرديم آياتى كه همه چيز را به قرآن نسبت مى‏دهد در مورد هدايت و دين است.بنابراين، هدف اصلى هدايت انسان و بيان معارف دينى است لكن يكى از امورى كه مربوطبه دين است اثبات اعجاز قرآن است و يكى از ابعاد اعجاز قرآن اعجاز علمى آن است. ازاين رو، مطالب علمى قرآن (در بعضى موارد) خود از اهداف قرآن است لكن هدف عمده واصلى نيست.

پى‏نوشتها:

1- انعام 59.
2- نحل 89.
3- انعام 38.
4- تفسير صافى، جلد 1، ص 57 (فيض كاشانى «ره‏»).
5- تفسير مجمع البيان، جلد چهارم، ص 289 ذيل آيه شريفه 38 سوره انعام (طبعاسلاميه).
6- الاتقان، جلد 4، ص 38، طبع رضى.
7- الاحياء، جلد 1، ص 289، طبع دار المعرفة.
8- شعراء 80.
9- جواهر القرآن، فصل چهارم، ص 18.
10- التفسير و المفسرون (دكتر ذهبى) جلد 2، ص 475 - 484.
11- تفسير نور الثقلين، جلد 3، ص 74.
12- اصول كافى، جلد اول، ص 388، حديث دوم (چاپ تهران)، دفتر نشر فرهنگ اهلالبيت‏عليهم‏السلام).
13- ميزان الحكمه، جلد 8، ص 94 - 95.
14- احياء العلوم، جلد 1، ص 289، طبع‏دار المعرفة.
15- تفسير مجمع البيان، جلد 4، ص 298; تفسير كشاف، جزء ثانى، ص 628; الميزان، جلد14، ص 325.
16- معارف قرآن (استاد مصباح يزدى) ص 229.
17- انعام 38.
18- تفسير القرآن الحكيم، معروف به المنار، جلد 7، ص 395.
19- تفسير الجواهر (طنطاوى)، جلد 8، ص 130، ذيل آيه 89 سوره نحل.
20- به نقل از التفسير و المفسرون، جلد 2، ص 489.
21- تفسير مجمع البيان، جلد 4، ص 298 و جلد 6، ص 380 (طبع اسلاميه).
22- تفسيرالكشاف، طبع بيروت جزءالثانى، ص 628، ذيل آيه 89 سوره نحل
23- الميزان، طبع بيروت جلد 14، ص 325.
24- تفسير مجمع البيان، طبع اسلاميه جلد چهارم، ص 298، ذيل آيه شريفه 38 سورهانعام.
25- تفسير الكشاف زمخشرى، طبع بيروت جزءالثانى، ص 21 و ص 31 (سوره انعام) - تفسيرالجواهر (طنطاوى) جلد 4 ص 37 چاپ اسلاميه.
26- تفسيرمجمع‏البيان، طبع اسلاميه جلد چهارم، ص 311 ذيل آيه شريفه 59 سوره انعام.
27- تفسير الكشاف زمخشرى، طبع بيروت جزءالثانى، ص 31، ذيل آيه 59 سوره انعام.
28- تفسير البرهان، جلد اول، ص 529.
29- تفسير البرهان، جلد اول، ص 524.
30- نحل 89.
31- الميزان، جلد 14 ص 325 طبع بيروت با تلخيص.
32- ما در اين‏جا درصدد بررسى اسناد و متون احاديث‏بطون و علم ائمه‏عليهم‏السلامنيستيم و به بحث ما هم ربطى ندارد و اين مطلب بايد در جاى خود بررسى شود و رواياتزيادى در اين مورد وارد شده است.
33- در اين دليل از كتاب رابطه علم و دين تاليف عباسعلى سرفرازى، ص 49 به بعداستفاده شد.
34- التفسير و المفسرون، جلد 2، ص 491 با تلخيص و اضافات.
35- التفسير و المفسرون، جلد 2، ص 492 با تلخيص و اضافات.
36- مثل مؤلف الميزان، جلد 14، ص 325 و مجمع البيان، جلد 4، ص 298 در يك احتمال كهذكر كرده و صاحب كشاف، جزء الثانى، ص 21 و 31.
37- مثل مرحوم فيض كاشانى «ره‏» در تفسير صافى (جلد 1، ص 57) و صاحب مجمع البباندر يكى از احتمالاتى كه ذكر كرده است (جلد 4، ص 298).
38- استاد محمدتقى مصباح يزدى، معارف قرآن، ص 225 و 226 و 228 با تلخيص.
39- براى اطلاع بيشتر دراين مورد به كتاب درآمدى بر تفسير علمى نوشته نويسندهمقاله مراجعه فرمائيد.
40- در اين قسمت از كتاب علم و دين (سرفرازى) از ص 43 به بعد استفاده شده است (باتلخيص و اضافات).
41- آل عمران 190.
42- و الشمس 1 به بعد.
43- الطارق 5 - 8.
span>

امت اسلامی ووحدت دینی

"وحدت"،جوهره قوام،پایداری وحیات هستیاست وپیامبران، مامور وسرپرست احیای رحمت مطلقه الهی دردنیای انسانی

برگ وساز کاینات ازوحدت است          اندرینعالم از وحدت است

                   اقباللاهوری                             

ومحمد خاتم (صلی الله علیه وآله)،پیامبر وحدتورسول رحمت:"وجعلنی رسول الرحمه ورسول الملاحم".[1]

رحمت وواسعه الهی، بااوجریان یافته:"وایعواالله والرسول  لعلکم ترحمون"(آل عمران/132)وامتبشری حول خاتمیت او گرد می آیند:"وما کان محمد ابا احد من رجالکم ولکن رسولالله وخاتم النبیین"(احزاب/40)وبااین همه،چشمه جوشان رحمت الهی استکه"فبما رحمه من الله لنت لهم..."(آل عمران/159)

ندای وحدت او، صدای وحدت طلبی تمام انبیای الهیاست واین آهنگ شیرین در حلقوم مبارک او به کمال نهایی خود می رسد:

نام احم جمله انبیا است        چون که صد آید نود هم پیش ماست

او آخرین پیامبران از سلسله منادیان رحمت ووحدت  الهی است؛"تقدم در غایت وتاخر درنوبتدارد"یعنی"لولاک لما خلقت الافلاک"

واز این رو، به تمام شاخ وبرگ های این شجرهطیبه؛رنگ،بو،عطر،ومیوه حیات هبدی می بخشد وبا خاتمبت او،درخت نبوت الهی معنا مییابدکه:"مانبی آدم ومن سواه الاتت لولی"[2]

"هرچه دارند اولیان وآخریان همه از عکس اودارند وسایه اویند"

آدم ونوح خلیل و موسی وعیسی          آمده مجموع درظلال محمد

                     (سعدی) 

وازاین پس،امت محمدی او؛"امهمرحومه"و"امه آخرون السابقون"،ونیز،آخرین نخبگانی اند که پذیرایاویند.

وبس شک امت محمد(صلی الله علیه وآله رسالت گسترشدعوت اورا تا توسعه امت واخده الهی درپهنه ارض به دوش دارند چرا که"کنتم خیرامه اخرجت للناس..."(آل عمران/110)وهمانند که برگزیدگان خدایندوغیراآنان،زیانکاران؛"ومن یبتغ غیر السلام دینا فلن یقبل منه وهو فی الآخرمنالخاسرین"(آل عمران/85)

به آرزوی روزی که وحدت اسلامی،راهی برایپیوندجوامع اسلامی،به امت واحده اسلامی گردد ودعوت"امت"بادعوت"خدای"،همسان که:"والله یدعوا الی دارالسلام ویهدی من یشا الیصراط مستقیم".(یونس/25)آن افق روشن ودرخشان که پیامبر وحدت برای امت عزیزاسلام به زیبایی تمام ترسیم نمود وشایسته:"فطوبی لک یا محمد ولامتک".[3]

طریقی کهوحدت امت رازمینه احیای امت واحدهمیدانست چرا که احیا امت واحده را با جوهر اقامه دین(تقوا وعبودیت الهی)همردیفشمرده"...ان هذا امتکم امه واحده وانا ربکم فاعبدون"(انبیا/92)واز سویی،اقامه دین حق(درسلسله انبیا)رانیز به وحدت می پیوندد:"شرع لکم من الدین ماوصی به نوحا والذی اوحینا الیک ما وصینا به ابراهیم وموسی وعسی اناقیموا ولاتفرقوافیه..."(شوری/13)

وبدون تردید استجابت  وپذیرش ندای "پیامبر رحمت"به وحدتدینی، قبول واحیای حیات ابدی انسانی والهی امت اوست که: "یا ایها الذین آمنوااستجیبوا الله وللرسول اذ دعاکم لما یحییکم"(انفال/24)واین دستور قطعی الهیاست که: "یا ایها الذین آمنوا اطیعوا الله واطیعوالرسول  .لاتطلبوا اعمالکم"(محمد/33)دستوری کهتخلف از آن،تباهی وسیاهی آشکارا،به دنبال دارد: ".منیعص الله ورسوله فقد ضلضلالا مبینا".(احزاب/36)

خلاف پیمبر کسی ره گزید                که هرگز به منزل نخواهد رسید               

مندار که سعدی که راه صفا               توان رفت جز برپی مصطفی  

وبه این ترتیب؛امت واحده،راهی است تاتوفقتمام:  "هوالذی ارسل رسوله بالهدیودین الحق لیظهره علی الذین کله بالله شهیدا."(فتح/26)وسپس تسری این حقیقتنهفته الوهی به همه وجدان های خفته که:"محمد رسول الله"(فتح/29)

ودرنهایت از حال تاآینده امت واحده فرایندی استبه میزان اراده جمعی یک تمایل معمولی ونیز صبری پایدار واستوار:"یا ایهاالذین آمنوااستغینوا بالصبر والصلوه ان الله مع الصابرین"(بقره/153)وآن گاهپیامد آب حیات وعده الهی:"فاصبران وعد الله ق"(روم/60)

این رهیافتی است که به جاب مسیر،ومایه هایدرونی،بیشتر نیازمند همگذایی اراده وتمایلات وحدت طلبانه مسلمانان جهان حول محورجمع ونظام بخشیدن به ان است.

امرحق راحجت ودعوی یکی است       خیمه های ماجدا دلها یکی است

ازحجاز وچین ایرانیم ما                   شبنم یک صبح خندانیم ما

                   (اقباللاهوری)

وآینده روشن، ازآن مومنان مجاهدی است که نوروحدتمی نشانند وکمال آن می افشانند چه این که:یریدون ان یطفیوا نورالله بافواهم ویابیالله الا ان یتم نوره ولو کره الکافرون"(توبه/32)وآنگاه خشنود از سپاسالهی:"ورضوان من الله اکبر ذلک هو فوز العظیم".(توبه/72)

منابع ماخذ

1-شیخ صدوق،ابوجعفر، معانی الاخبار،تصحیح علیاکبر غفاری،بیروت،دارالتعارف للمطبوعات،1399ق،ص51.

2-بحر درکوزه،ص115.

3-معانی الاخبار،ص51